Yıldırım Uluer, İdari Yargıda İptal Kararlarının Sonuçları, Sevinç Matbaaası, Ankara, 1970, s. 17-24 arasından alıntıdır.
(kitaplar.ankara.edu.tr/dosyalar/pdf/431.pdf adresindeki eserden OCR'la okutulup manuel yazım denetimi yapılmıştır)A — GERİ YÜRÜRLÜK BAKIMINDAN HUKUK KURALLARI, İÇTİHADI BİRLEŞTİRME KARARLARI VE ANAYASA MAHKEMESİ KARARLARI
1 — HUKUK KURALLARININ GERİ YÜRÜMEZLİĞİ
Hukuk kuralları yürürlüğe girmelerinden başlayarak kapsadıkları her durum ve olaya uygulanırlar. Kimseden gelecekte yürürlüğe girecek, bugünden bilinmeyen kurallara uygun davranış beklenemeyeceğine göre, olaylara, oldukları gündeki kurallar uygulanır. İşlemler yapıldıkları gündeki hukuk kurallarına uygun olmak gerekir. İlke olarak yürürlüğe girer girmez etkilerini gösteren (6) yeni kurallar, ancak tamamlanmamış işlemlere etki yaparlar (7).
«Her hadise geçtiği tarihte yürürlükte bulunan kanunî mevzuat hükümlerine tabi olduğundan, sonradan yürürlüğe girmiş olan hükümler., eski hadisalere sâri ve şamil olamazlar» (8).
Hukuk kurallarının geri yürümemesi ilkesinin temeli bu düşünceler olmaktadır. Ancak, gerek geri yürümezliğin ve gerekse genel uygulamanın katı kurallar değil, birer ilke olduğu unutulmamalıdır.
Danıştayımızın bu konuda ince yargıları olduğunu görmekteyiz. Örneğin :
«..hukuk kaidelerinin meriyetinin her sahada makable icrasına cevaz bulunmaması keyfiyeti.. daha önce meriyete girmiş hukuk kaidelerine tevfikan istikrar bulmuş olan hukukî vaziyetlerin ihlâlinden ve camiada, mevzu hukuk kaidelerine karşı bir emniyetsizlik tevlidinden ve cemiyet efradının devlet veya yekdiğeriyle münasebatında teşevvüş husulünden içtinap maksadına müstenittir. Bu mahzurların bulunmadığı ve bilâkis amme menfaat ve intizamının icap eylediği hallerde hilafından sarih bir metin mevcut bulunmadıkça hukuk kaidelerinin makable şamil hüküm taşımaları mutlak surette merdut bir prensip olarak telâkki edilemez..» (8).
İlke olarak geri yürümezlik ve genel uygulamayı sürdürmek yararlı olmakla beraber, ilkenin uygulanışını ve istisnalarını her olaya göre kamu yararı, kamu düzeni, kararlılık, kazanılmış haklar gibi kavramlar açısından saptamaya çalışmak gereklidir. Örneğin, Anayasanın 33 üncü ve Türk Ceza Kanununun 2 inci maddeleri ceza bakımından geri yürürhezliği kesin olarak belirtmişlerdir. Yasaklayıcı hükümler de geri yürümezler (9). Buna karşılık kanunların geri yürür hükümler taşıyabileceği kabul olunduğu gibi, kanuna ya da yargı işlemlerine dayanan idarî işlemler de geri yürüyebilirler (10). Usul hükümlerinin (11) ve genellikle lehte olan hükümlerin geri yürüyeceği kabul olunmaktadır (12). Geri yürümezlik ilkesi çok kere kazanılmış hakları saklı tutmak amacını gütmektedir. Kazanılmış haklara aykırı geri yürüme olmaz (13). Kazanılmış hak var ise, hukuk kuralı diğer bütün olaylara uygulandığı halde o olaya uygulanamaz yani hukuk kuralının genel uygulanmasına da istisna getirilmiş olur (14).
2 — İÇTİHADI BİRLEŞTİRME KARARLARININ GERİ YÜRÜMEZLİĞİ
a) İçtihadı Birleştirme Kararlarının Niteliği ve Anayasaya Aykırılığı Sorunu
İçtihadı birleştirme kararları bir yargı işlemi oldukları halde, belirli bir uyuşmazlığı çözmezler. Bu kararlar ile, belirli bir uyuşmazlık tipi için, bundan böyle uygulanmak üzere, olabilir çözümlerden biri seçilir. İçtihadı birleştirme kararları belli bir uyuşmazlığı, ve sonuçta haksız çıkan tarafa karşı uygulanma gücü olan kararlardan nitelik bakımından farklıdırlar. İçtihatların birleştirilmesi kararları «..belirli bir olay hakkında icraî nitelik taşımayan .. genel nitelikteki kararlardır..» (15). Bu kararlar alt yargı yerlerini, hattâ Danıştay Kanununun 46 ıncı maddesi uyarınca idareyi bağlar.
Bir yargı düzeni içinde çözüm farklarını önlemek için bulunmuş bir yol sonucu verilen kararların yargı organlarını ve idareyi bağlayan sonuçları olması yazarlarımız arasında tereddütler yaratmış ve Anayasaya göre yargı organlarının kural koymaya yetkili olmadığı, böylece konulmuş kuralların bağımsız yargıçları bağlayamayacağı, bağladığının kabulünün Anayasaya aykırı olacağı sonucuna varanlar olmuştur (16).
Bence, önce şunu saptamak gerekir; İçtihadı birleştirme kararları ülkede içtihat birliğini sağlayarak öylesine önemli bir görev yapmaktadırlar ki, hukukumuzun bu değerli kurumdan vazgeçmesi söz konusu değildir (17). İkinci olarak, içtihadı birleştirme kararlarının kural koyması mümkün olmakla birlikte genellikle, kural değil, var olan kuralların yorumu niteliğindedirler (18). Kural oldukları durumlarda da Anayasaya aykırılık söz konusu edilememek gerekir. Anayasamızda yargı organlarının kural koyamayacağına ilişkin bir kural yoktur. Özellikle, idare yargıcının görevi dağınık ve sistemleştirilmemiş hükümler arasında bağ kurarak idare hukukunun mimarlığını yapmaktır. Yasama dışındaki devlet organları da kural koyabilirler. Yasama organı dışındakilerin yapamayacakları, kanun kuvvetinde, o geçerlilikte kural koymaktır. İçtihadı birleştirme kararlarının kanun kuvvetinde kural koyduğu ise söylenemez.
Yüksek yargı organlarının, hukuk kurallarının yorumlanmasın-daki birliği gerçekleştirme görevlerini yapabilmeleri için verdikleri kararların alt yargı organlarını bağlayıcı olması zorunludur (19). İçtihadı birleştirme kararlarının da, Anayasanın 132 inci maddesindeki «Hâkimler, görevlerinde bağımsızdırlar; Anayasaya, kanuna, hukuka ve vicdanî kanaatlarma göre hüküm verirler» şeklindeki hükmüne aykırılığı düşünülemez; çünkü bu hükme uygun yorum olanağı vardır : yargıç, içtihadı birleştirme kararının koyduğu ilke ya da kuralı Anayasaya, kanuna, hukuka ve vicdanî kanaatlerine aykırı görürse, uyuşmazlığı içtihadı birleştirme kararına göre değil, ulaştığı sonuca göre çözümleyecektir (20). Burada içtihadı birleştirme kararlarının anlamı, olsa olsa, yargıçların aykırı kararlarınm yüksek mahkemece bozulacağının önceden belirlenmiş olması anlamına gelir. Bu anlamın çıkarılması için ise belli bir konuda içtihatların birleştirilmesine gidilmiş olması gerekli değildir. Yüksek mahkemelerin belli bir konudaki içtihatlarının istikrar kazanmış olması yeterlidir. İçtihadı birleştirme kararları ile belli bir konuda istikrar kazanmış içtihatlar arasında bağlayıcılık yönünden nitelik farkı yoktur. Nitekim Danıştay, bir içtihat istikrar bulmuş ise, içtihadın birleştirilmesi gereği kalmadığını belirtmiştir (21).
İdarenin bağlılığı da bundan farklı değildir. İçtihadı birleştirme kararı idare için de aykırı işlemlerinin yargı organlarınca iptal edileceğinin belirmiş olması anlamını taşır. Ancak, yargı organlarının aykırı işlemlerin gerekçesine katılması, aykırı işlemi iptal etmemesi ve giderek içtihadın değişmesine yol açılması mümkündür.
b) İçtihadı Birleştirme Kararlarının Geri Yürümezliği Sorunu
İçtihadı birleştirme kararları, istikrar kazanmış, düzenli içtihatlarla aynı nitelikte ilke kararlarıdır.
«İçtihadın birleştirilmesi kararları yeni bir hukukî durum yaratmayıp, mevcut hukuk kurallarının, konulduğu tarihten itibaren anlamını belirttiği» (22) için yorum kararı niteliğinde olabilirler. Yorum kararları ise «bildirici» olduklarından geri yürürler (23).
Özellikle idare hukukunda içtihatlar kural koyabilirler. İptal kararlarının sonuçlarına ilişkin ilkelerin bütünü yargı yolu ile konmuş ve geliştirilmiştir. Belirli bir olay hakkında icraî nitelik taşımayan genel nitelikte kararlar olan içtihadı birleştirme kararlarında kural niteliği daha açık olarak görülebilir. Bu durumda, yani içtihadı birleştirme kararinın yorum değil kural niteliğinde olduğu hallerde, hukuk kurallarının geri yürümezliği ilkesi gereğince içtihadı birleştirme karariyle konmuş kuralın da ilke olarak geri yürümemesi gerekir.
Danıştayımızın, içtihadı birleştirme kararlarının geri yürümeyeceğine ilişkin kararları (24) kazanılmış hakları saklı tutmak ve kuralların geri yürümemesini sağlamak amacındadır. Ancak, sanıyorum ki, hukuk kurallarının genel uygulaması ve eşitlik ilkelerinin uygulanması gerekli olan durumlarda, içtihadı birleştirme karariyle konulmuş kuralın geri yürümesi gerekebilir. Hattâ, bu ilkeler gereği, kişilere kazanılmış hak tanımamak da doğru ve haklı sayılmalıdır (25).
3- ANAYASA MAHKEMESİNİN İPTAL KARARLARININ GERİ YÜRÜMEZLİĞİ
Bildirici nitelikteki kararlar geri yürürler. İptal kararlan işlemdeki sakatlığın yargı organı tarafından saptanması- demek olduğuna göre Anayasa Mahkemesinin verdiği iptal kararlarının geri yürümezliği diye bir sorun ortaya konulamamak gerekir. İptal kararları geri yürür. Ancak Anayasamız 152 inci maddesinin üçüncü fıkrasında «İptal kararı geriye yürümez» hükmünü koymuş, Anayasa Mahkemesinin Kuruluş ve Yargılama Usulleri hakkındaki 44 sayılı Kanunda da bu hüküm «İptal kararı her halde geri yürümez» (m. 50) biçiminde tekrarlanmış ve ortaya açıklanması zorunlu bir durum çıkmıştır.
Bu hükümler kanunların geri yürümemesi ilkesi ile aynı anlamda kabul olunursa (26) mesele yoktur. Ancak, bir kanunun yasama organı tarafından kaldırılması ile yargı organı tarafından iptali arasındaki nitelik farkı açıktır. Gerçekte, «iptal kararı geriye yürümez» hükmü sakatlıklar kuramına bir istisna değil, fakat iptal kararlarının kazanılmış hakları ve hukuksal kararlılık kazanmış durumları etkilememesi ilkesinin aşırı bir biçimde anlatımıdır. Danıştayımız sorunu çeşitli yönleriyle inceleyerek çözmüş bulunmaktadır. Anayasa Mahkemesinin verdiği iptal kararları da diğer sakatlık kararları gibi geri yürürler.
Danıştay, Anayasadaki bu hükmün amacının kazanılmış hakları saklı tutmak, hukuksal kararlılığı ve dolayısiyle kamu düzenini korumak olduğunu kesinkes ortaya koymuştur (27). Danıştayımı-zın anlatımiyle, davaya bakan mahkemenin, uygulanacak bir kanun hükmünü Anayasaya aykırı görmesi ya da taraflardan birinin ileri sürdüğü aykırılık iddiasını ciddî görmesi halinde, Anayasa Mahkemesinin vereceği iptal kararının geri yürüyeceği, dolayısiyle Anayasada belirtilmiştir. Bu durumda geri yürüme kabul olunmaz ise,
«..Anayasa Mahkemesinin vereceği karara kadar davanın geri bırakılacağı yolundaki Anayasanın 151 inci maddesinin birinci fıkrası ile Anayasa Mahkemesinin Kuruluş ve Yargılama Usulleri hakkındaki 44 sayılı Kanunun aynı mealdeki 27 inci maddesinin üçüncü fıkrası hükmü ve bahsi geçen 151 inci maddenin itiraz yoluyla mahkemelere gönderilen işlerde üç ay içinde Anayasa Mahkemesi tarafından karar verilmezse, mahkemenin Anayasaya aykırılık iddiasını kendi kanısına göre çözümleyerek davayı yürüteceği yolundaki dördüncü fıkrası hükmü mesnetsiz kalır..» (28) (29).
Kanunların objektif olması, detva açma yetkisinin dar tutulmuş olması ve davacıların iptalin elde edilmesinde normal olarak doğrudan doğruya çıkarları olmayacağı nedenleriyle, dava yolunda, iptalin geri yürürlüğünün görülmesi daha güçtür. Ancak, bu durumda da geri yürürlük bazen açıkça görülebilmektedir (30).
Dipnotlar:
(6) «..ister özel hukuk, isterse kamu hukuku dalında olsun kanunlar genel olarak derhal tesirlerini husule getirirler..»
[Içt. bir. 2.12.1967 e. 67 k. 8 (DÇN. II s. 500 no. 791)].
(7) DDUH. 1937 k. 178 (Der. 2 s. 25); D. 6 22.12.1964 e. 963/4749 k. 5337 (Der. 93-94 s. 325).
(8) D. 6 24.1.1962 e. 958/5429 k. 193 (İBD. 1962 s. 55).
(8) D. 5 23.6.1944 e. 943/1147 k. 1152 (Der. 26 s. 59).
(9) D. 12 31.10.1968 e. 720 k. 1992 (DÇN. II s. 300 no. 536).
(10) D. 4 22.1.1952 e. 951/3098 k. 90 (Der. 54-57 s. 221).
(11) D. 6 3.2.1947 e. 946/1518 k. 348 (Der. 35 s. 121); D. 6 24.1.1962 e. 958/ 5429 k. 193 (İBD. 1962 s. 55).
(12) DDK. 19.9.1958 e. 957/139 k. 580 (SBFD. C. 15 S. 2 s. 210).
(13) DDUH. 6.6.1947 e. 946/62 k. 59 (Der. 36-37 s. 47); D. 12 31.10.1968 e. 720 k. 1992 (DÇN. II s. 300 no. 536).
(14) bak. D. 11 9.11.1965 e. 387 k. 403 (Der. 97-99 s. 329); îçt. bir. 2.12.1967 e. 67 k. 8 (DÇN. II s. 500 no. 791).
(15) D. 11 15.3.1967 e. 156 k. 1157 (Der. 111-114 s. 380).
(16) DURAN «Hukuk Kurumu» s. 117; BİLGE «Medenî Yargılama Hukuku Dersleri» Ankara 1967 s. 67; KUNTER «Ceza Muhakemesi Hukuku» İstanbul 1967 s. 352; TUNCAY-ÖZDEŞ-BAŞPINAR agm. s. 712; BlLGİN «Anayasa düzenimizde tevhidi içtihat müessesesinin yaşama şansı» İBD. Yıl 1967 s. 222. Prof. EREM ve Prof. KURU ve ÖZYÖ-KÜK'de ise böyle bir endişe görülmemektedir, bak. EREM «Ceza Usulü Hukuku» Ankara 1968 s. 36; KURU «Hukuk Muhakemeleri Usulü» Ankara 1968 s. 31. ÖZYÖRÜK «İdarî Yargı Dersleri» Ankara 19691970 s. 43.
(17) Nitekim Anayasa Mahkemesi Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanununun 429 uncu maddesinin Anayasaya aykırılığı itirazını oy birliğiyle reddetmiştir. [Any. Mah. 13.2.1968 e. 967/11 k. 7 (RG. 14.9.1968)]
(18) D. 4. 1953 k. 3171 (H. 984); D. 4 1953 k. 3172 (H. 984); D. 5 14.11.1963 e. 967/4129 k. 3994 (Der. 127-130 s. 177).
(19) bak. not (17)'de adı geçen Anayasa Mahkemesi kararı.
(20) Damştayımızm anlayışı da bu yoldadır. Örneğin:
«..içtihat müessesesinin nazarî bakımdan umumî olarak mütalaası aynı karar üzerinde halin icaplarına göre yeni kararlar verilmesini sağlayacağını göstermeye kifayet eder. 3546 sayılı Kanunun içtihadın tadil veya tebdiline müteallik olan hükmü, dairelerce içtihadın tebdiline mani teşkil etmez.» [D. 4 10.11.1945 e. 1455 k. 2526 (Der. 30 s. 27)].
(21) DDK. 16.12.1961 e. 495 k. 604 (Yüzyıl Boyunca Danıştay, s. 705). Kuşku yok ki, içtihadı birleştirme kararlarının bağlayıcılığı hukuken çok daha kuvvetlidir; belirtmek istediğim sadece arada nitelik farkı olmayışıdır.
(22) D. 5 14.11.1968 e. 967/4129 k. 3994 (Der. 127-130 s. 177).
(23) Eski Anayasa düzenimizde uygulanan «yasama yorumu» :
«..Tefsir kararları yeni bir hüküm vaz etmeyip mevcut hükmün tavzihi sadedinde olmakla makable şamil bulunacağı..». [D. 1 1937 k. 2 (Der. 3 s. 52)] kabul olunmuş, kazanılmış haklar saklı tutulmuştu [bak. DDUH. 16.12.1938 e. 321 k. 245 (Der. 7 s. 60); D. 5 8.7.1949 e. 948/1955 k. 2057 (Der. 46-49 s. 219); DDUH. 6.7.1956 e. 955/ 105 k. 121 (Der. 75 s. 10)]. İçtihadı birleştirme kararlarında da aynı ilke uygulanır. Örneğin,
«..içtihadı birleştirme kararı vergi tevkif atının yapıldığı aylardan sonra ittihaz edilmiş olmakla beraber hukukî mahiyetleri itibariyle, bu kararların kanunun maksadı ve gayesinin ne olduğunu belirtmek itibariyle, ittihazından evvelki hadiselere de tatbiki lâzım geleceği..» [D. 4 1953 k. 3171 (H. s. 984); D. 4 1953 k. 3172 (H. s. 984)].
(24) DDUH. 20.10.1939 e. 280 k. 280 (H. İb. s. 42); D. 5 10.11.1955 e. 905 k. 2854 (Der. 62-63 s. 117); D. 5 18.12.1956 e. 955/1047 k. 3801 (Der. 76 s. 39).
(25) Bu konuda bak. a. s. 89 not. 25.
(26) Böyle bir anlayış için bak. s. ARMAĞAN, «Anayasa Mahkememizde Kezaî Murakabe Sistemi» İstanbul 1967 s. 137.
(27) D. 5 17.6.1963 k. 1108 (A. Erdoğdu, «Hukukî Bir Yara» Milliyet 19.7.1963); D. 5 1963 k. 1505 (H. II s. 348); D. 5 1963 k. 2537 (H. II s. 351); D. 5 4.3.1963 e. 1904 k. 2804 (B. Arıkan, «Bir Kanunun iptalinin Ne-ticeleri» Cumhuriyet 6.11.1963); D. 5 5.12.1963 e. 3000 k. 4147 (Der. 91-92 s. 113); D. 5 27.12.1963 e. 2199 k. 4567 (Der. 91-92 s. 110); D. 5 13.1.1964 e. 961/2047 k. 23 (Der. 93-94 s. 286); D. 5 13.2.1964 e. 963/2420 k. 646 (Der. 93-94 s. 265); D. 3 29.12.1964 e. 187 k. 2157 (ÎBD. 1965 s. 92); D. 5 20.4.1965 e. 963/2050 k. 964 (DÇN. s. 17); D. 6 20.6.1965 e. 3003 k. 1453 (İBD. 1965 s. 350); DDK. 16.12.1966 e. 963/386 k. 1642 (Der. 107-110 s. 119); D. 10 21.12.1966 e. 966/2008 k. 3256 (DÇN. s. 129); DDK. 8.12.1967 e. 96/99 k. 1095 (Der. 119-122 s. 106); D. 8 17.9.1968 e. 967/153 k. 2783 Der. 127-130 s. 264; D. 9 17.12.1968 e. 994 k. 2998 (DÇN. II s. 54 no. 108); DDK. 22.3.1968 e. 966/750 k. 261 (DÇN. II s. 96 no. 173).
(28) DDK. 16.12.1966 e. 963/386 k. 1642 (Der. 107-110 s. 119); D. 9 19.12.1968 e. 726 k. 3132 (Der. 127-130 s. 300).
(29) Anayasa Mahkemesinin verdiği iptal kararları aynı zamanda genel etkilidirler.
«..(iptal kararı geri yürümez) hükmünden hareket olunarak, bu dosya ile dava konusu edilen olayda yahut ihtilâf konusu edilmiş olup halen görülmekte bulunan diğer davalarda iptal kararının uygulanamayacağı neticesinin çıkarılması herşeyden evvel Anayasanın 151 inci maddesi hükmüne ve 152 inci maddede yer alan (Anayasa Mahkemesi kararları devletin, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını, gerçek ve tüzel kişileri bağlar) tarzında ifadesini bulan temel hukuk kurallarına aykırı düşer. Böyle bir telâkki, Anayasa Mahkemesi kararlarının geriye yürümemesi değil, hiç yürümemesi neticesini ortaya koyduğundan, Anayasa ve hukuk dışı böyle bir düşünce tasvip olunamaz ve Anayasa Mahkemesince ittihaz edilmiş iptal kararının bu davada uygulanmaması, Anayasa Mahkemesi kararının geri yürümesi olarak asla nitelendirilemez». [D. 8 17.9.1968 e. 967/153 k. 2783 (Der. 127-130 s. 264)].
«..itiraz yoluyla gönderilmesi üzerine Anayasa Mahkemesince verilen ... iptal kararının yalnız ilgili iş için hüküm ifade edeceği düşünülemez. Zira bu iptal kararının Anayasanın 152 nci maddesinin beşinci fıkrasında yazılı olduğu üzere olayla sınırlı ve yalnız tarafları bağlayıcı olacağına kararı verilmemiştir» [DDK. 16.12.1966 e. 963/386 k. 1642 (Der. 107-110 s. 119); D. 5 19.10.1968 e. 1898 k. 3685 (Der. 127-130 s. 180); D. 9 19.12.1968 e. 726 k. 3132 (Der. 127-130 s. 300)]. Böylece, iptal kararı, gerek yargı yolu kapalı olduğu için dava konusu yapılamamış meselelere-ki yargı yolu kapalı olduğu için uyuşmazlık konusu yapılamamış işlerde Danıştay, iptal kararından başlayarak bir dava süresi tanımaktadır- Gerek henüz sonuçlanmamış meselelere etki yapacaktır.
(30) C.H.P.’nin haksız iktisaplarının iadesi hakkındaki 6195 sayılı yasanın iptali için açılan davada Anayasa Mahkemesi iptal kararının geriye yürüyeceğini görmüş fakat bu konunun kendisini değil uygulamayı ilgilendireceğini söyleyerek kanunu iptal etmiştir [Any. Mah. 11.10.1963 e. 124 k. 243 (AMKD. C, I 343)].
